Een artikel van Socialistisch Alternatief - CWI
De ineenstorting van de geplande economieën in Oost-Europa 23 jaar geleden had een vloedgolf van kapitalistische propaganda voor de markt tot gevolg. De propaganda was gericht tegen de zogenaamde socialistische economieën. Politici en economen beweerden dat 'planning' dood was. De vrije markt van het kapitalisme had gewonnen.
Al deze mensen hadden er belang bij om het kapitalistische systeem in stand te houden. Het kapitalisme doet privé-eigendom en winsten groeien voor een elite in de maatschappij, terwijl de rest van de bevolking moet vechten om te overleven. Het kapitalisme is gebaseerd op privileges en dwang. Toch beweren de verdedigers van dit systeem dat dit het enige is dat werkt. Daarom hebben veel arbeiders twijfels of socialisme wel werkt. De stalinistische sovjeteconomie waren karikaturen van het socialisme. In het begin brachten zij economische groei voort. Maar het ontbrak ze totaal aan arbeidersparticipatie en democratie. Alleen op die basis zou een werkelijk socialistische maatschappij kunnen groeien en bloeien. Maar in plaats daarvan dreven de bureaucratische elites die deze maaatschappijen beheersten deze economieën naar de ondergang. Op dit moment zijn er arbeiders die steeds minder zien in het kapitalisme. Zij zoeken naar een alternatieve, socialistische manier om de economie te organiseren.Het socialisme neemt het privé-eigendom van de productiemiddelen weg. Gemeenschappelijk eigendom en controle over de industrie betekent het scheppen van veel meer welvaart. De productiemiddelen worden aangewend voor sociale prioriteiten. Dit werkt door:
1) Het wegvallen van de werkloosheid.
We hebben nu weer een permanent leger van werklozen in de ontwikkelde kapitalistische landen, zoals Marx dat zei. In Nederland zijn er ondanks de huidige opleving zeker een miljoen niet-actieven. Dat brengt enorme kosten met zich mee. Zelfs tijdens een opleving wordt nooit de totale capaciteit van de bedrijven gebruikt. In een geplande economie kun je werk voor iedereen garanderen. Herscholing dient om arbeiders klaar te stomen voor de nieuwe banen die worden gebaseerd op de behoeften van de mensen, zoals die democratisch worden bepaald.
2) Luxe uitgaven voor de rijken vallen weg.
De kapitalistische deskundigen zijn er altijd als de kippen bij om duidelijk te maken dat als je aan de rijkdom van de rijken komt, je in de maatschappij niets bereikt. Hoe obsceen rijk ze ook zijn, er zijn er te weinig van om veel verschil te maken. Toch consumeren de rijken 5% van het nationaal inkomen. Een behoorlijke som voor het onderwijs en de gezondheidszorg.
3) Het beëindigen van uitgaven voor bewapening.
Op wereldschaal is er een enorme verspilling van productiecapaciteit voor wapens. Aan het einde van de Koude Oorlog was dit opgelopen tot een triljard dollar per jaar. Dat is duizend dollar voor elk gezin op de wereld. Dit geld zou een eerste stap betekenen om de meerderheid van de wereldbevolking uit de armoede te tillen. Het zou een enorme klus zijn om miljoenen hooggeschoolde arbeiders uit de wapenindustrie nieuw werk te geven. Onder het kapitalisme zal dat nooit gebeuren. De oorzaak van bewapeningsuitgaven blijft dan bestaan: de vijandigheid tussen rivaliserende kapitalistische landen. De markt zou een overgang van oorlogsproductie naar civiele productie niet kunnen maken; daar is hij veel te anarchistisch voor.
4) Het elimineren van de verspilling van het kapitalisme.
Een handjevol multinationale bedrijven beheerst de wereld. Zij geven allemaal geld uit aan dezelfde soorten van onderzoek en ontwikkeling. Ze geven enorme overbodige sommen uit aan advertenties en reclame. Ze ontwerpen producten die gepland verslijten. Farmaceutische bedrijven bijvoorbeeld geven miljarden uit om verschillende varianten van pijnstillers te ontwikkelen. Ze doen allemaal bijna hetzelfde.
5) Het bevrijden van de creatieve vermogens van de arbeidersklasse.
Arbeiders hebben er onder het kapitalisme weinig zin in om hun bazen te helpen. Maar in een socialistische maatschappij komen het creatieve vermogen van de werknemers beschikbaar omdat er niet langer een fundamentele belangentegenstelling bestaat. Zelfs managementdeskundigen zeggen dat in elk bedrijf de arbeiders de echte deskundigen zijn als het erom gaat om problemen op te lossen. Dit is een moeilijk te kwantificeren factor, maar op de langere termijn een belangrijk voordeel van het socialisme.
Wat is socialistische planning?
Wat is planning eigenlijk? Het is het toewijzen van productiemiddelen van arbeid en materiaal voor de productie van goederen en diensten. Maar dan voor het welzijn van de maatschappij als geheel en niet voor de winsten van de kapitalisten. Planning bestaat op drie niveaus: nationaal en internationaal, binnen bedrijfstakken en binnen individuele bedrijven.
1) De totale productie van de economie wordt beslist op nationaal en internationaal niveau.
Daar gelden doelstellingen voor productiviteitsgroei, investeringen, consumptie e.d. Democratisch gekozen instellingen die tot stand komen na de omverwerping van het kapitalisme verrichten deze planning. Op dit niveau vindt prioriteitstelling plaats over wat de samenleving wil. Keuzes bijvoorbeeld tussen volkshuisvesting en volksgezondheid worden hier gemaakt.
2) Industrietak of sector.
Het is nodig om de consumentenvraag naar goederen en diensten in bepaalde bedrijfstakken vast te stellen. Op die basis moet een efficiënte uitwisseling van grondstoffen en halffabrikaten plaatsvinden. Het vaststellen van de vraag zal gebeurden door het inwinnen van informatie van machtige, democratisch gekozen en representatieve consumentenorganisaties. Deze maken gebruik van de hoogontwikkelde technieken voor marktonderzoek die het kapitalisme heeft ontwikkeld. Om de goederenstromen tussen industrietakken goed te organiseren en tekorten te voorkomen kunnen de technieken gebruikt worden die de grote kapitalistische monopolies nu gebruiken om de gecompliceerde bewegingen van goederen tussen hun verschillende fabrieken in de wereld te stroomlijnen.
3) Planning op het niveau van het bedrijf.
Deze methodes zullen ook op bedrijfsniveau worden ingezet om de behoeftes en voorkeuren van consumenten vast te stellen. Het is ook denkbaar dat bedrijven die produceren voor consumptie in de eerste stadia van de overgang van kapitalisme naar socialisme nog volgens een soort marktsysteem zullen produceren. Voor bedrijven die kapitaalgoederen produceren geldt dat natuurlijk niet. Een marktsysteem zou kunnen werken voor kleine bedrijven of arbeiderscoöperaties, maar alleen binnen het raamwerk van een genationaliseerde economie. Als de marktsector te groot zou worden, dan zouden de daaraan inherente ongelijkheden aan de rest van de samenleving worden opgelegd.
Wat zeggen de critici?
Sinds de dagen van Marx, en vooral sinds de Russische revolutie, hebben academici bibliotheken volgeschreven over waarom het socialisme niet werkt. Eén van de belangrijkste vormen van kritiek is dat geplande efficiënte allocatie van productiemiddelen onmogelijk is. De moderne industriële maatschappij zou daarvoor te ingewikkeld zijn. Miljoenen transacties vinden elke dag plaats. Maar het is duidelijk dat de meeste economische interacties plaatsvinden tussen bedrijven. Daar komt geen consument aan te pas. Het is duidelijk dat moderne multinationale ondernemingen dagelijks aan planning van soortgelijke complexiteit doen.
De activiteit van de multinationale ondernemingen is ook een antwoord op de kritiek dat vraag en aanbod de enige efficiënte mogelijkheid bieden om prijzen vast te stellen. In hun internationale operaties bepalen grote bedrijven zoals General Motors waar, in welk land en in welke fabriek, middelen worden ingezet. Daar is geen sprake van markt.
Voor de planning van de behoeften van consumenten is het noodzakelijk dat actieve democratische instellingen bestaan. Die moeten de plannenmakende organen kunnen dwingen om aan hun eisen tegemoet te komen. Daarnaast kunnen technieken als marktonderzoeken en het internet de taak van toekomstige socialistische planners vergemakkelijken.
Maar het is belangrijk om de rol die het internet kan spelen niet te overdrijven. Net zoals we niet moeten kijken naar makkelijke technische oplossingen. Het bestaan van democratische instellingen speelt hier de sleutelrol. De rol van democratisch gekozen en met macht toegeruste consumentenorganen zal er voor zorgen dat er geen slechte producten komen en dat de kwaliteit gewaarborgd is. Ook op dit terrein kunnen de ontwikkelde moderne technieken voor productiebeheer worden benut. Een toekomstige socialistische maatschappij erft immers, in tegenstelling tot de Sovjetunie destijds, een cultuur van kwaliteit met de hoogste niveaus van de techniek die het kapitalisme heeft ontwikkeld.
Het citaat van Marx aan het begin van dit artikel geeft aan dat er onder het socialisme een overvloed zal zijn aan goederen en diensten. Rantsoenering door middel van prijzen is dan niet langer nodig. Geld wordt daarmee op den duur ook overbodig. Dit is volledig haalbaar als de beperkingen van het marktsysteem worden opgeheven en de creatieve energie van de arbeidersklasse zich kan ontplooien. De gedachte aan overvloed leidt echter naar één van de ernstigste problemen voor het socialisme. Dat is de vernietiging van het milieu door het gebruik van energie en grondstoffen in het tempo van de ontwikkelde kapitalistische landen. Het socialisme zal niet werken tenzij de levensstandaard van de arme meerderheid van de wereld op hetzelfde niveau komt als dat van de geïndustrialiseerde landen. Dat betekent een enorme toename van het energiegebruik. Maar
dat zal niet leiden tot een ramp voor het milieu.
In de eerste plaats is er in de ontwikkelde kapitalistische landen een enorme verspilling van energie, vooral in de VS. Zonder de levensstandaard aan te tasten kan het energiegebruik met de helft naar beneden, als de juiste investeringen worden gedaan. In de tweede plaats is het gebruik van fossiele brandstoffen de kern van het probleem. Economische expansie zal gebaseerd moeten zijn op andere bronnen van energie. De technologie daarvoor bestaat al in de vorm van golf-, wind- en zonne-energie. Maar er zijn enorme investeringen voor nodig om deze overgang te realiseren.
In een socialistische geplande economie kan er een sterke impuls worden gegeven aan de ontwikkeling van wetenschap en technologie. Dat zal leiden tot de ontwikkeling van nieuwe vormen van niet vervuilende energie.Hoewel de invoering van een democratisch geplande socialistische economie niet zonder moeilijkheden zal zijn, is het belangrijk om deze niet te overdrijven. De twijfels komen voor een belangrijk deel voort uit de stortvloed van vijandige propaganda vanuit de kapitalistische klasse. De argumenten voor een nieuwe manier om de samenleving te organiseren zullen een groeiend gehoor vinden in de komende jaren.
